محمدجعفر پوینده؛ نویسنده ای با آرمان حقوق بشر - مجله مدیاپلیر

از سفر با تور پاتایا لذت ببرید.

پوینده در سال 1333 در اشکذر استان یزد دیده به جهان گشود و شش ساله بود که وارد دبستان شد. فقر خانواده سبب شد که او در ده سالگی همزمان با تحصیل کار کند. پوینده پس از اخذ مدرک دیپلم در سال 1349 در کنکور رشته حقوق قضایی دانشگاه تهران پذیرفته شد و در تمام دوران تحصیل از دانشجویانی بود که علیه حکومت پهلوی فعالیت می کرد.

چهار سال بعد وی برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و در رشته جامعه شناسی دانشگاه سوربن به تحصیل پرداخت. او شخصیت فعال و منتقد خود را در تمام دوران حضور در فرانسه حفظ کرد و همراه با دیگر دانشجویان ایرانی خارج از کشور در راستای تحقق ایده های معطوف به آزادی، دموکراسی و حقوق بشر به مقابله با رژیم پهلوی ادامه داد.

پوینده با پیروزی انقلاب به ایران بازگشت و کار پژوهش و ترجمه را به صورت جدی دنبال کرد و تا هنگامی که در 18 آذرماه 1377 به قتل رسید، فعالیتش را در ترجمه از زبان فرانسه در حوزه ادبی و فلسفی ادامه داد. وی در راستای تحقق حقوق بشر و حقوق زنان نیز از شخصیت های کنشگر در این عرصه ها به شمار می رفت.

یک تلاقی معنادار

یکی از عمده فعالیت های پوینده در طول حیاتش در راستای تحقق حقوق بشر در ایران بود. درگذشت او که عمری در این راستا کوشش کرد و قلم زد با سالروز تصویب اعلامیه حقوق بشر همزمان شد. اعلامیه جهانی حقوق بشر متنی است که از پس دو جنگ خانمان سوز جهانی به رشته تحریر در آمد و در روز 10 دسامبر سال 1948 میلادی به تصویب رسید. این متن کوششی بود تا برای اولین بار حقوقی تدوین شود که تمامی انسان ها در تمامی زمان ها و تمامی مکان ها شایسته برخورداری از آن باشند.

این اعلامیه در حالی تدوین شد که میلیون ها انسان طی دو جنگ جان خود را از دست داده بودند و شمار بیشتری نیز زخمی و معلول شدند. از این میان غیرنظامیان بیشترین آسیب های جانی و اقتصادی را به ویژه در جریان جنگ جهانی دوم و اردوگاد های کار اجباری در شوروی و جنایات نژادپرستانه نازی ها در آلمان متحمل شدند.

موضوع لزوم نگارش چنین اعلامیه ای را کشور های عضو ائتلاف ضد هیتلری برای نخستین بار در جریان ملاقات ها و تبادل نظر های خود مطرح نموده بودند و عمده این مفاد پیش از آن در کنگره آمریکا به تصویب رسیده بود. در مقدمه این اعلامیه آمده است: هدف این حقوق جدید بشری، تبلور آرمان مشترکی است که برای همه ملل این جهان است. این امر بعد ها البته از سوی بسیاری از کشور ها مورد اعتراض نهاده شد و جهان شمولی آن را مورد تشکیک قرار دادند.

به عقیده منتقدین این اعلامیه ویژگی های بومی کشور ها در جریان آن نادیده گرفته شده است. در این میان محمد جعفر پوینده از جمله کسانی است که در ایران با ترجمه اثری از گلن جانستون به معرفی این اعلامیه پرداخته است. این کتاب که اعلامیه جهانی حقوق بشر و تاریخچه آن نام دارد، از یادآوری گذرا و همراه با چند استناد تاریخی تا تشریح سیر تدوین متنی با گستره جهانی، از پیغامد ها و بازتاب های حقوقی، اجتماعی، سیاسی و فلسفی این متن تا فعالیت تعیین یونسکو برای ترویج جهانی آن، از تصویر ها تا متن ها، از برخورد دیدگاه های متفاوت تا امید همسویه جوانان و بزرگسالان را در بر می گیرد.

فدریکو ماریور مدیر کل یونسکو در پیشگفتار این اثر می نویسد: آموزش حقوق بشر در گرو کوششی بی وقفه است که از نسلی به نسل دیگر همیشه از نو شروع می شود. این گفته به این معناست که چنین آموزشی کاری سیزیف وار است. درست برعکس، تاریخ دهه های اخیر به روشنی نشان می دهد که بذر حقوق بشر در هر خاکی که کاشته شود، اگر محافظت و تغذیه مناسب بهره مند شود، انتها با غلبه بر باد های مخالف جوانه می زند.

پوینده همچنین کتاب های دیگری را از آثار یونسکو را ترجمه نموده است. پیکار با تبعیض جنسی اثر آندره میشل، سیاست ملی کتاب نوشته آلوارو گارثونزا و پرسش و پاسخ درباره حقوق بشر نوشته لیالوین از دیگر کوشش های وی در راستای حقوق بشر و حقوق زنان است.

ترجمه های فلسفی

کار ترجمه بخش عمده حیات پوینده را شامل می شود. او 25 ساله بود که این کار را شروع کرد. از آنجا که او تحصیلاتش را در فرانسه گذرانیده بود و به این زبان تسلط داشت، آثارش را از این زبان به فارسی بازگردانده بود. اولین کتاب او در سال 1367 با عنوان پیردختر اثر اونوره دوبالزاک روانه بازار شد.

زمانی که پوینده از جهان رفت از مجموعه آثارش تنها 17 جلد از آثارش به چاپ رسیده بود. گوبسک رباخوار نوشته اونوره دوبالزاک، جامعه شناسی رمان نوشته جورج لوکاچ، جامعه، فرهنگ و ادبیات اثر لوسین گلدمن، تئودور آدورنو، ژان پیاژه و... درآمدی بر هگل: نگاهی به زندگی، آثار و فلسفه هگل اثر ژاک د. اونت، درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات: مجموعه مقاله تئودور آدورنو و دیگران، سودای مکالمه، خنده آزادی از میخاییل باختین و سپیده دمان فلسفه تاریخ بورژوایی نوشته ماکس هورکهایمر از جمله آثاری است که از او در زمان حیاتش به چاپ رسیده است.

کتاب تاریخ و آگاهی طبقاتی نوشته لوکاچ نیز در همان سال درگذشت پوینده زیر چاپ قرار داشت و توسط انتشارات تجربه روانه بازار شد. نشر چشمه چند سال بعد از درگذشت پوینده شماری از آثار وی از جمله اگر فرزند دختر دارید... ، آموزش تربیت بچه ها، مکتب بوداپست، تاریخ مبارزات فلسفی شوروی، سودای مکالمه، خنده، آزادی، مقوله فلسفی معاصر شوروی و راه زندگی را با جلد های تقریباً مشابه تجدید چاپ کرد.

در ابتدا مطابق خواست خانواده قرار بود تا مجموعه آثار او شامل 28 جلد کتاب با فرمی یکسان منتشر شود، اما به جهت مشکلاتی انجام آن به صورت کامل میسر نشد.

خشایار دیهیمی مترجم، دوست و وکیل محمدجعفر پوینده در خصوص چرایی عدم امکان این امر می گوید: پس از مرگ محمد جعفر پوینده، برای یادبود و زنده نگاه داشتن نام او با وزارت فرهنگ و ارشاد دوران دوم اصلاحات، یعنی آقای احمد مسجد جامعی وزیر وقت صحبت کردیم و تصمیم گرفتیم با حمایت اقتصادی این سازمان، مجموعه آثار محمد جعفر پوینده را یکبار در شکلی زیبا و یکدست و البته کامل منتشر کنیم، بنا شد یک انتشارات که وجهه خوبی نیز داشته باشد، به وسیله حمایت اقتصادی وزارت فرهنگ و ارشاد، با نظارت من، آثار محمد جعفر پوینده را منتشر کند، برای این منظور نشر چشمه را انتخاب کردیم چرا که هم نشری با وجهه و معتبر بود و هم اینکه من و آقای پوینده از گذشته با حسن کیانیان دوستی و کار نموده بودیم.

از سوی دیگر من با همه انتشاراتی که تا به آن روز بعضی از آثار محمد جعفر پوینده را منتشر نموده بودند، صحبت کردم، آن ها با یک نوبت انتشار مجموعه آثار محمد جعفر پوینده از سوی نشر چشمه موافقت کردند، آثار پوینده بسیار پراکنده بود؛ پراکندگی هم در آثار و هم در انتشاراتی هایی که این آثار را منتشر نموده بودند، چراکه پوینده تحت فشار اقتصادی مجبور شده بود بخشی از آثار خود را با شرایط گوناگون به نشر های مختلف بفروشد و واگذار کند، پیدا کردن و صحبت کردن با این نشر ها به دلیل آنکه بسیاری از آن ها در شهرستان ها بودند، کار بسیار دشواری بود، اما در نهایت این کار انجام شد و آن ها موافقت کردند.

پوینده در طول حیات خود کار روزنامه نگاری را نیز با جدیت دنبال کرد و برگردان شماری از مقالاتش را برای انتشار در اختیار آن ها قرار می داد. نشریاتی، چون جمعه، جامعه سالم، فرهنگ و توسعه، تکاپو، زنان و پیغام یونسکو از جمله ارگان هایی است که وی با آن ها همکاری داشت. آزادی بیان و اندیشه به صورت بی قید و شرط از جمله موضوعاتی بود که پوینده هم به صورت شخصی و هم در قالب کانون نویسندگان دنبال می کرد. عمر او برای کوشش بیشتر در این راستا کفاف نداد، اما در میانه آثارش همیشه این ایده و انگیزه زنده است.