مرور نظریه های مطرح در حوزه تضاد و تخاصم بشر با محیط زیست ، آشنایی با هوش محیط زیستی - مجله مدیاپلیر

به گزارش خبرنگاران، هوش محیط زیستی؛ رویکرد کل گرایانه رابطه انسان - محیط زیست عنوان مقاله علمی است که در نتیجه پژوهش مشترک دکتر ناصر براتی فارغ اتحصیل دانشگاه هریوت- وات (HEREIEOT-WATT) انگلستان و عضو هیأت علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) و دکتر بابک داریوش عضو هیات علمی دبیرخانه شهر اسلامی و مولف کتاب انسان، طبیعت و معماری منتشر شده است.

• مجله محیط زیست

این محققان پس از مرور نظریات مطرح در حوزه تضاد و تخاصم بشر با محیط زیست و انجام پژوهش در این حوزه، مفهومی تازه تحت عنوان هوش جمعی محیط زیستی را مطرح کرده و در تبیین آن گفته اند که هوش جمعی محیط زیستی همان قدرت محاسبه و تحلیل و پیش فرض سازی است که می تواند انسان ها را قادر کند بین اعمال جزئی خود با اثرات بزرگ و عمیق زیست محیطی که بر کل اجتماع و محیط زیست تاثیر خواهد گذاشت، ارتباطی ارگانیک و بی واسطه برقرار کند.

دکتر بابک داریوش، از محققان این پژوهش در یادداشت زیر به تشریح نقطه عزیمت و چرایی رسیدن به هوش محیط زیستی در تحلیل روابط انسان و محیط زیست پرداخته است:

در تاریخ بشر، به نظر می رسد انسان ها کم و بیش رابطۀ بسیار منطقی تر و عقلایی تری نسبت به محیط زیست و محیط مصنوع و اجزاء آن ها داشته اند. مستندات تاریخی فراوانی نشان می دهند که انسان ها در طول تاریخ و عرض جغرافیا، زنجیره ای از تجربیات را در رابطه با طبیعت کشف و به صورت یک میراث غیرقابل جایگزین، به عنوان بخشی از حیات، با خود حمل می کرده اند و لذا در موقعیت های مختلف، دست به اقداماتی می زدند که امکان تداوم حیات بیولوژیک و اجتماعی را برایشان مقدور می کرد.

بعضی از جوامع همچون جامعۀ ایرانی تجربیات پیروزی در تعامل با محیط اطراف و طبیعت داشته اند که در جهان بدان اشتهار دارد. از آن جمله می توان مکان گزینی خاص روستاها و شهرها در تعامل و توجه به شرایط محیطی و اقلیمی و دسترسی آنها به آب و منابع طبیعی را نام برد. دانش مترقی ایرانیان از منابع آب و انتقال و تقسیم بندی آن، شکل گیری ساختمان های شهر نسبت به زاویۀ تابش خورشید، جهت بادهای مطلوب و نامطلوب و استقرار شهرها و روستاها نسبت به زمین های کشاورزی گواه این ادعا هستند.

علی رغم این پیشینه پربار و شگفت انگیز، در دوران معاصر بخصوص جامعه شهرنشین ایرانی، در سایه زندگی شهری و مدرنِ ساختهشده با دلارهای نفتی، به سرعت درک و خرد و رفتار متعالی خود نسبت به محیط را از دست داده است. بگونه ای که در حال حاضر، مردم شهرنشین در ایران به خصوص در شهرهای بزرگ مانند بسیاری از کلان شهرهای دیگر جهان، توجه بسیار کمی به بهداشت و سلامت محیط زیست دارند.

از سویی مشاهدات و تجربیات جهانی هم نشان میدهند که آدمیان در جوامع مختلف و در دورههای گوناگون تاریخی دارای ارتباطات متفاوتی با محیط بودهاند. برخورد و مداخله آنها در محیط طبیعی پیرامونی به ویژه با تسلط تفکرات اثباتگرایانۀ قطعیتگرا، برخوردی بیشتر مکانیکی را شکل داده است. در چنین شرایطی، انسان محیط اطراف خود را به مثابه کالایی مصرفی در نظر گرفت و مصرف دیوانه وار از منابع طبیعی به امری عادی بدل شد. در نگاه مدرن به جهان در غرب نیز نگرش به محیط زیست نگاهی کاملا ابزاری است و انسان خود را جدا و برتر از طبیعت تصور می کند. با سست شدن معنویات، دغدغۀ بزرگ بشر در آن فضای ذهنی بر این نکته متمرکز است که چگونه می توان از طبیعت بیشتر و سریع تر بهره کشی کرد.

رویکردها و راهکارهای مختلفی در رابطه مطلوب انسان و محیط ارائه شده است اما با توجه به آنچه تا کنون ذکر شد، اینک سئوال بسیار مهم این است که: چرا با وجود پیشرفت های اجرا شده در حوزه دانش محیط زیستی و وجود انبوهی از اطلاعات محیطی در جهان مدرن، باز هم مردم نسبت به محیط زیست پیرامون خود تا این حد بی تفاوت هستند؟ در این راستا و در پاسخ به این سوال، پژوهشی توسط دکتر ناصر براتی و دکتر بابک داریوش اجرا شده و در نشریه آرمانشهر به زبان انگلیسی پذیریش شده است.

بر اساس این پژوهش، با وجود تلاش های پژوهشگران و محققین در حوزه های مختلف به نظر نمی رسد تا کنون پاسخ قابل قبولی برای معضل تخریب نظام مند محیط زیست توسط انسان در دوران معاصر به دست آمده باشد. از سوی دیگر، به نظر نمی رسد پاسخ های به دست آمده توانسته باشند در عمل مانع تخریبِ نگران کننده محیط زیست توسط انسان ها شوند. یک پاسخ جامع علمی قاعدتا باید تاثیری مشهود بر تقابل و تضاد میان انسان با محیط زیست در جهان امروز داشته باشد. ولی چنین امری مشاهده نمی شود.

نظریات پیشین مطرح شده در حوزه یافتن ریشه تضاد و تخاصم بشر با محیط زیست و اجزاء و عناصر آن به دو دستۀ بزرگ قابل تقسیم هستند: دسته ای که شامل رویکردهای زیست محیطی و جامعه شناسی است، که این امر را موضوعی بیرونی و خارج از ذهن بشر می دانند و سعی می کنند با برخوردهای آموزشی و وضع قوانین سخت گیرانه از طریق تغییر در رفتار و رویکرد انسان ها، یا بهره گیری از فناوری های پیشرفته، این معضل را حل کنند. گروه دیگری از رویکردهای فوق شامل رویکردهای روانشناسی، فلسفی و دین گرایانه است. آنها امر برخورد با محیط زیست را درونی دانسته و سعی کرده اند با تشویق انسان به اتکاء به راهکارهای درونی و ذهنی، برخوردشان را با محیط اصلاح کنند.

مشخص است که ادامه حیات انسان به طور مستقیم به نحوه ارتباط متقابل بین انسان و محیط بستگی دارد. از نظر بسیاری از اندیشمندان محیط زیست، اگر رفتار ناآگاهانه و تخریب گر انسان با محیط اطرافش به همین نحو ادامه پیدا کند بقای نسل بشر با تهدید بسیار جدی روبرو خواهد شد. ولی نگرانی اصلی آن است که با وجود نشانه های شاخص فجایع محیط زیستی حاصل برخورد نابخردانه بشر با آن، همچنان فرایند تخریب محیط زیست، چه در داخل فضاهای مصنوع و ساخته شده و چه در داخل طبیعت به شدت ادامه دارد. ضمن اینکه نظریات و ایده های مطرح شده نمی توانند به طور کامل این پدیده را توضیح دهند و خود، گاهی در درون با تناقض هایی آشکار دست به گریبان هستند.

علی رغم تعدد پژوهش ها و راهکارها اما شواهد نشان می دهند که این مسائل کماکان و به شدت تکرار می شوند و خطر جدی، مردم و و کره زمین را تهدید می کند. این مسائل از دو حال خارج نیستند: یکی آنکه راهکار های ارائه شده متناسب و مناسب نیستند؛ و دیگری آنکه مردم، استعداد درک اطلاعات زیست محیطی را از دست داده اند.

از سویی انسان برای ادامۀ حیات معقول خود در جهان از جمله مسلح به ابزاری است اکتسابی بنام هوش. در این میان، هوش عملی چیزی است که اکثر مردم آن را عقل سلیم می نامند که عبارت است از توانش سازگاری با محیط های روزانه و شکل دهی و انتخاب آن ها. اگرچه هوش با تعریف متعارف آن ممکن است در زندگی روزمره مفید باشد، اما وجود هوش عملی برای آن ضروری است. نگارندگان این پژوهش بر این باورند که بر اساس تعاریف هوش در رابطه با محیط، رابطه ای ارگانیک و نه مکانیکی، میان هوش و تعامل و سازگاری با محیط وجود دارد.

همچنین پژوهشگران معتقدند برای پی بردن به علت تقابل انسان مدرن با محیط زیستش، نیازمند نگاه و رویکردی کلی تر و عمیق تر به موضوع هستیم. پاسخ به این مساله می باید همزمان، هم موضوع را توضیح دهد و هم راهکار را در خود داشته باشد. به نظر می رسد در گذشته چیزی وجود داشته است که بر مبنای آن انسان می توانسته کارهایش را در محیط ارزیابی کند، به نتیجه برساند و از نتایج آن استفاده کند یا عواقب آن را پیش بینی کند.

لذا از سویی، رابطه ای میان هوش انسان و طرز تفسیر و برخورد او با محیط اطرافش وجود دارد؛ و از سوی دیگر، نویسندگان و صاحبنظران این حوزه این رابطه را بطور خاص در پیوند با یکدیگر، و در چارچوبی عملی و کاربردی، بیان نکرده اند. اگر هوش را ابزاری ذهنی بدانیم که انسان با اتکاء به آن می تواند محاسبه، تحلیل، تعبیر و تفسیر بهتری از خود، و از محیط اطراف خود، و پدیده های درون آن داشته باشد و بر اساس آن تفسیرها و تحلیل ها، رفتار مناسبی را اتخاذ کند؛ می توان فرضیه ای عنوان نمود که بر اساس آن برخورد غیرعقلانی انسان با محیط زیست و الزامات آن نمایانگر فقدان نوعی هوش جمعی/عمومی است. هوشی که قادر است با اتکا به جهان بینی و تحلیل کل نگرِ جمعی، بین آسیب هایی که افراد و جوامع بر محیط زیست وارد می آورند و در نهایت موجب آسیب رسیدن بسیار شدید به همان افراد و جوامع و همین طور کل محیط و جامعه بشری می شوند؛ و رفتار روزانه انسان ها در محیط زیست، ارتباطی منطقی و سیستماتیک و غیرخطی برقرار کند.

این که افراد فارغ از این که چه میزان سواد دارند، چقدر در زندگی فردی و خصوصی پیروز هستند، چه شغل و چه میزان درآمد دارند، یا حتی به چه میزان مذهبی یا غیرمذهبی هستند، به طور مستقیم یا غیرمستقیم و آگاهانه یا غیرآگاهانه آسیب های مستمر یا غیرقابل جبران به محیط زیست خود وارد می کنند، از نبود هوشی خبر می دهند که باید به بقای پایدار انسان در محیط می انجامید. وجود این هوشِ اکتسابیِ جمعی می بایست انسان ها را قادر کند تا پیش فرض های درستی از الزامات و شرایط محیطِ قابل زیست و تداوم حیات در ذهن خود بسازد تا به وسیلۀ آن درک و تعبیر و تفسیر صحیح تری از نحوه برخورد و مداخله با محیط زیست پیدا کند و رفتار مناسبی را در پیش گیرد و انتقال آن را به دیگران جزئی از زندگی روزمرۀ خویش بپندارد.

هوشی که باید به شکلی قابل قبول و قابل پذیرش برای انسان امروز مجدداً آن را احیا کرد. رابطه ای ذهنی بین انسان و محیط که از زنجیره ای از تجربیات و دانش پدید آمده و معنای محیط برآمده از کارکردهای آن است. این هوش، که ما آن را هوش جمعی محیط زیستی می نامیم، همان قدرت محاسبه و تحلیل و پیش فرض سازی است که می تواند انسان ها را قادر کند بین اعمال جزئی خود با اثرات بزرگ و عمیق زیست محیطی - که بلافاصله و بدون شک بر کل اجتماع و کل محیط زیست تاثیر خواهد گذاشت و در نهایت خودِ فرد را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد - ارتباطی ارگانیک و بی واسطه برقرار کند.